روز گذشته در خبرها خواندیم که شهرام عبدلی، بازیگر سینما و تلویزیون به علت خونریزی مغزی در بیمارستان بستری شده است. این بازیگر که پیش از این عمل قلب انجام داده بود، داروهایی مصرف می‌کرد که گفته می‌شود همین داروها باعث ترشحات مغزی او شده است. اما علت خونریزی مغزی چیست و چرا اتفاق می‌افتد؟ آیا درمان خونریزی مغزی امکان پذیر است؟ چطور خطر خونریزی مغزی را کاهش دهیم؟ این‌ها سوالاتی است که در ادامه به‌طور مفصل به آنها خواهیم پرداخت.
خونریزی مغزی چیست؟
مغز از مهم‌ترین بخش‌های بدن است که گاهی با مشکل بزرگی به نام خونریزی مغزی (Intracranial hemorrhage) درگیر می‌شود. هر‌گاه به‌دلیل پاره شدن رگ های داخل مغز بر اثر ضربه یا فشار خون بالا و… درون فضای داخل جمجمه دچار خونریزی شود با پدیده خونریزی مغزی رو‌به‌رو می‌شویم.
علت خونریزی مغزی
اگر از عروق مغزی داخل جمجمه به هر علتی خون نشت کند یا با سرعت بیشتری بیرون بریزد، خونریزی مغزی اتفاق می‌افتد. در بررسی علت خونریزی مغزی موارد زیر بیشتر به چشم می‌خورد:
- اصابت ضربه به سر (ضربه خوردن سر و خونریزی)
- فشار خون بالا ( علت بیشتر از نیمی از موارد خونریزی های مغزی)
- بروز خونریزی مغزی به علت بعضی بیماری‌ها مثل سکته مغزی
- بروز اختلالات در انعقاد خون
- در بعضی موارد درمان های ضد انعقاد خون ( استفاده از داروهایی نظیر هپارین و وارفارین)
- التهاب رگ های مغز
- مصرف مواد مخدر مانند آمفتامین
علائم خونریزی مغزی
پاره شدن شریان های مغزی با علائم زیر همراه است:
- سر درد ناگهانی هنگام پاره شدن رگ‌ها به وجود می‌آید
- تهوع و استفراغ که همراه با سردرد شروع می‌شود
از علائم خونریزی مغزی در اثر ضربه دیگر که بستگی به شدت یا محل خونریزی در مغز دارد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اختلال در بینایی و تکلم
- کاهش سطح هوشیاری
- بی حسی در یک طرف بدن
- ایحاد ضعف در دست و پا در یک طرف بدن
هنگام مواجهه با این علائم هر چه سریع‌تر به مراکز درمانی مراجعه کنید. اما اقداماتی را می‌توان تا هنگام انتقال به مرکز درمانی انجام داد که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.
اقدامات لازم هنگام خونریزی مغزی
در صورت رو‌به‌رو شدن با علائم خونریزی مغزی با حفظ خونسردی از یک نفر برای اطلاع‌رسانی به مرکز درمانی کمک گرفته و خودتان اقدامات پیش‌گیرانه زیر را انجام دهید:
- فرد را آرام به پهلو بچرخانید تا ترشحات از دهان او خارج شوند و سبب خفگی نشوند.
- تمام وسایل اطراف او را که ممکن است به علت تشنج با آنها برخورد صورت بگیرد، از بیمار دور کنید.
- از هر گونه فشار به جمجمه باید جلوگیری شود، پس از حرکت اندام ها هنگام تشنج به زور جلوگیری نکنید.
- از دادن آب، غذا و دارو به بیمار جدا خودداری کنید.
انواع خونریزی مغزی
- می‌تواند حاد یا مزمن باشد.
- گاهی خود‌به‌خودی است و در اثر فشار خون بالا و عدم تحمل شریان‌ها برای حرکت بسیار پر‌فشار خون و زمانی به‌صورت غیر خود‌به‌خودی مانند ایجاد خونریزی مغزی در اثر ضربه یا خونریزی مغزی در اثر تصادف به وقوع می‌پیوندد.
در هر صورت پس از تشخیص قطعی آن (توسط سی‌تی اسکن و ام‌آر‌آی) ضروری است در جهت درمان اقدام شود.
عوارض خونریزی مغزی
توجه به علائم خونریزی مغزی و سطح هوشیاری انجام اقدامات سریع در درمان فوری آن یکی از فوریت‌های جدی پزشکی است، زیرا تجمع خون در جمجمه عوارض زیادی دارد از جمله:
- افزایش فشار داخل مغز
- آسیب به بافت ظریف مغز به‌علت افزایش فشار داخل مغز
- اختلال در خون‌رسانی منظم به بافت حساس مغز
- ایجاد فتق مغز (ICP) و ادم مغزی (Edema)
- ایجاد لخته‌ی خون در پا‌ها و ریه (آمبولی)
- ایجاد بیماری‌های زمینه‌ای مانند عفونت ریه، نارسایی کلیوی و مشکلات کبدی
آیا خونریزی مغزی درمان دارد؟
با تشخیص قطعی و به‌موقع توسط سی‌تی‌اسکن مغز و ام‌آر‌آی و بررسی آن می‌توان موارد زیر را به‌عنوان درمان خونریزی مغزی در نظر گرفت:
- با تجویز دارویی و کنترل فشار و قند خون تا حد زیادی به روند بهبودی خونریزی مغزی کمک کرد.
- با بستری در بخش مراقبت های ویژه، از آسیب‌دیدگی‌های ثانویه مانند ادم مغزی، افت فشار خون و مشکلات تنفسی جلوگیری کرد.
- در صورت افزایش ICP با رساندن اکسیژن به بیمار در حد کافی و بالا بردن سر تخت بیمار به روند بهبود کمک کرد.
- استفاده از دارو‌های ضدتشنج و حفظ حجم خون در جلوگیری از ایجاد لخته داخل شریان‌ها کمک موثری در درمان خواهد بود.
درمان خونریزی مغزی
این نوع از خونریزی ممکن است در داخل پارانشیم مغز (قشر خارجی مغز) یا داخل مغز به‌وقوع بپیوندد.
نحوه‌ی درمان خونریزی مغزی معمولا دو نوع است:
اگر عارضه به‌وجود آمده تدریجی باشد با تدابیر پرستاری، کنترل ICP، دقت در مصرف مایعات و الکترولیت‌ها، دارو‌های ضد فشار خون و عدم دستکاری جمجمه می‌توان انتظار داشت این دسته از خونریزی های مغزی خود به خود محدود شوند و به‌تدریج رفع گردند.
اگر ICP به‌صورت غیر قابل کنترل بالا رود با انجام عمل خونریزی مغزی و حذف لخته، خونریزی کنترل می‌شود.
عمل خونریزی مغزی
معمولا بیمارانی کارشان به عمل جراحی می‌رسد که دچار خونریزی خود‌به‌خودی شده‌اند. علت خونریزی مغزی هر چه باشد، فقط در صورتی جراحی انجام می‌شود که به سود بیمار باشد و موجب افزایش مشکلات او نشود.
تخلیه خون ممکن است با آندوسکوپی (آسپیراسیون لخته – Aspiration) یا از طریق بریدن سوراخ جمجمه با مته (کرانیوتومی- Craniotomy) انجام شود.
مراقبت های بعد از عمل خونریزی مغزی
روند بهبودی خونریزی مغزی به مراقبت‌های بعد از عمل بستگی دارد که به‌صورت درمان با تجویز دارو و درمان‌های حمایتی به شرح زیر است:
تجویز دارو‌های ضد اضطراب و دارو‌های کنترل فشار خون
تجویز دارو‌های ضد صرع جهت کنترل تشنج
انتقال مواد غذایی از طریق وریدی یا لوله تغذیه‌ای در معده در بیمارانی که نمی‌توانند عمل بلع را انجام دهند.
سکته مغزی چیست؟
سکته مغزی که به اصطلاح حوادث مغزی– عروقی هم نامیده می‌شود، نوعی اختلال عصبی ناگهانی است که در اثر اختلال خون‌رسانی در قسمتی از مغز رخ می‌دهد. در نتیجه این قسمت از مغز نمی‌تواند عملکرد طبیعی خود را داشته باشد.
فرق سکته مغزی با خونریزی مغزی
مهم‌ترین تفاوت سکته مغزی با خونریزی مغزی این است که بسیاری از مواقع خونریزی مغزی به‌علت عوامل خارجی نظیر تصادف یا وارد آمدن ضربه به‌وجود می‌آید اما سکته مغزی ناشی از مشکلات جسمی و بیماری‌های زمینه‌ای فرد است. البته می‌توان به تفاوت‌های زیر هم اشاره کرد:
سکته مغزی در بسیاری از موارد به‌علت کاهش جریان خون یا مسدود شدن شریان‌ها در مغز اتفاق می‌افتد اما در خونریزی مغزی فقط در اثر سوراخ شدن یا پارگی این مشکل پیش می‌آید.
حمله‌های ایسکمیک گذرا (Attack Ischemic transient) در مغز و امکان از بین رفتن خود‌به‌خودی علائم پس از بروز، در سکته مغزی (برخلاف خونریزی مغزی) وجود دارد.
خونریزی مغزی در کودکان
معمولا پس از خونریزی مغزی، شریان آسیب دیده ممکن است دچار گرفتگی شود، در این صورت اختلال در خون‌رسانی به مغز آسیب‌های جدی وارد می‌کند و در چنین شرایطی کودک دچار خواب‌آلودگی می‌شود. در بسیاری موارد با تجمع مایع روی مغز در اثر فشار وارد آمده، کودک دچار تاری دید و استفراغ هم می‌شود.
کودکان به‌علت جست‌و‌خیز زیاد ممکن است به‌طور ناخودآگاه دچار آسیب‌های جدی شوند. در صورت مشاهده هر گونه تغییر غیرمعمول در رفتار آنها باید با وسواس و دقت زیاد در جهت رفع مشکل اقدامات پیش‌گیرانه انجام شود.
خونریزی مغزی در جنین
جنین کمتر از ۳۲ هفته به دلیل ضعیف بودن عروق بیشتر در معرض خون ریزی مغزی است. از این رو هیدروسفالى بیشتر کودکانی را که در دوران اوایل جنینی هستند دامن‌گیر می‌کند. هیدروسفالی درواقع به جمع شدن مایعی در اطراف مغز اطلاق می‌گردد. در صورت تشخیص به‌موقع با تجویز برخی داروها برای مادر، می‌توان از این شرایط حادتر پیشگیری کرد.
نکات اساسی در پیشگیری خونریزی مغزی
به جز موارد خونریزی مغزی در اثر تصادف و خونریزی مغزی در اثر ضربه که می‌توان با به کار بستن تدابیری از درصد وقوع آنها کاست، در مواردی که خونریزی مغزی به دلیل مشکلات درونی اتفاق می‌افتد، می‌توان با اقدامات زیر از خونریزی مغزی پیشگیری کرد:
داشتن رژیم غذایی متعادل و سالم
کاهش وزن
کنترل سطح کلسترول خون
ورزش منظم
کنترل فشارخون
عدم مصرف الکل و دخانیات
آیا خونریزی مغزی درمان دارد؟
هنگام وقوع خونریزی مغزی بیمار باید هر چه سریع‌تر به مراکز درمانی انتقال یابد تا با توجه به شدت آسیب، به او رسیدگی شود. اقدامات اولیه به صورت زیر است:
اولین اقدام ثابت نگه داشتن فشار خون و وضعیت تنفس است.
استفاده از دستگاه اکسیژن و تنفس مصنوعی الزامی است، زیرا باید اکسیژن مورد نیاز برای مغز و بدن بیمار از این طریق تامین شود.
از سرم برای رساندن مایعات و دارو به بیمار استفاده شود.
کنترل ضربان قلب، سطح اکسیژن خون و فشار داخل جمجمه حیاتی است.
پس از ثابت شدن وضعیت بیمار، جراح مغز و اعصاب می‌تواند با انجام سی‌تی‌اسکن، ام‌آر‌آی و نتایج آزمایشگاهی بیمار، خیلی سریع وضعیت او را برای جراحی مغز تعیین یا درمان‌های بعدی دارویی را تجویز کند.
آیا خونریزی مغزی خطرناک است؟
از آنجا که درخونریزی مغزی، شریان‌های مغز پاره می‌شوند، خون به‌صورت موضعی در بافت‌های اطراف وارد شده و سبب خونریزی در بافت شده که در نهایت این موضوع باعث مرگ سلول‌های بافت مغز می‌شود.
سلول‌های مرده و خون در توده‌ای به نام هماتوم (Hematoma) جمع می‌شوند. این توده فشار زیادی را روی بافت مغز وارد می‌کند و جریان اصلی حیاتی خون تحت این فشار کاهش می‌یابد و سبب از بین رفتن بیشتر سلول‌های حساس مغز می‌شود. بدین‌گونه در صورت عدم کنترل، مرگ بیمار حتمی است.
در خونریزی‌های وسیع در مناطقی از مغز که در حرکت اندام‌ها نقش دارند، اگر مرگ هم اتفاق نیفتد، خونریزی مغزی منجر به فلج دست و پا به‌صورت دائم خواهد شد.
از کجا بفهمیم خونریزی مغزی کردیم؟
معمولا در صورت ضربه به سر یا تصادف که منجر به ضربه به سر شده، مشاهده هر نوع خونریزی در چشم، گوش یا بینی، نشان‌دهنده وقوع خونریزی مغزی است.
در مورد خونریزی های مغزی خود‌به‌خود، در صورت مشاهده‌ی علائم زیر احتمال را باید به خونریزی مغزی داد و سریعا به پزشک مغز و اعصاب مراجعه کرد:
احساس فلجی، بی‌حسی و ضعف در قسمتی از بدن
بروز مشکل در بینایی، بلع، صحبت کردن، درک کلمات، از دست دادن حافظه، هر نوع تغییر شخصیت و بروز مشکلات عاطفی
چگونه خونریزی مغزی را تشخیص دهیم؟
همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، از روی علائمی که بیان کردیم می‌توان احتمال خونریزی مغزی را تشخیص داد اما تشخیص قطعی خونریزی مغزی فقط در بیمارستان و توسط پزشک متخصص مغز و اعصاب پس از بررسی نتیجه‌ی سی تی اسکن از مغز، ام آر آی و آزمایشات دیگر مشخص خواهد شد. در این زمان پزشک بلافاصله در جهت نحوه درمان دارویی یا جراحی مغز اقدام خواهد کرد.
بعد از خونریزی مغزی چه اتفاقی می‌افتد؟
در صورت خونریزی مغزی شدید ممکن است موارد زیر رخ دهد:
در صورتی‌که وسعت خونریزی زیاد باشد، احتمال مرگ بیمار یا فلج شدن وجود دارد.
در صورتی‌که تورم شدید باشد برای پیشگیری از تشدید آن، عمل جراحی توصیه می‌شود.
در صورتی‌که خونریزی داخل جمجمه‌ای قابل کنترل باشد، جراحی مغز توصیه نمی‌شود.
در صورت کاهش عملکرد مغز، وسعت کم خونریزی یا مشکل در وضعیت حرکتی، برای درمان از دارو و فیزیوتراپی استفاده می‌شود.
آیا خونریزی مغزی باعث مرگ می‌شود؟
با توجه به این‌که علائم خونریزی مغزی به‌میزان وسعت خونریزی و محل آن بستگی دارد، علائم بیماران می‌تواند از ضعف خفیف اندام‌ها شروع شود و تا کاهش سطح هوشیاری و مرگ تغییر یابد. در خونریزی‌های وسیع در ناحیه مخچه در صورت عدم جراحی سریع، مرگ بیمار حتمی است.
عمل جراحی خونریزی مغز چگونه است؟
با توجه به انواع خونریزی های مغزی، جراحی‌های متفاوتی توسط پزشکان جراح مغز و اعصاب انجام می‌گیرد:
برای خونریزی‌های مغزی ناشی از تصادف و سقوط از ارتفاع که بین استخوان جمجمه و پرده مغز اتفاق می‌افتد، لازم است جراحی کرانیوتومی (Craniotomy) (باز کردن جمجمه و تخلیه خونریزی) انجام تا خونریزی مهار شود.
در خونریزی های بین نرم شامه مغز و لایه آرکنوئید (Arachnoid)، به‌علت پارگی عروق و آنوریسم (Aneurysm) (بادکنکی شدن شریان)، توسط آنژیوگرافی قسمتی را که دچار خونریزی شده پیدا می‌کنند و با کلیپس‌های فلزی گردن آنوریسم را می‌بندند.
در روش آندوواسکولار (endovascular) بدون شکافتن جمجمه با قرار دادن ابزاری به نام کاتتر در شریان مغز در ناحیه خونریزی، مانع از بیشتر شدن خونریزی می‌شوند.
در خونریزی های داخل بطنی که معمولا خود‌به‌خود ایجاد می‌شوند و سبب انسداد عروق و هیدروسفالی (بزرگ شدن مغز در اثر تجمع مایع در آن) می‌شوند، با استفاده از کاتتر یا شلنگ‌های نازک مخصوص که به داخل بطن وارد می شوند، اقدام به تخلیه خون و مایعات اضافی می‌کنند.
اگر خونریزی زیر پرده سخت مغز ایجاد شده باشد، به‌علت وسعت زیاد، اقدام به عمل کرانیوتومی می‌شود و حتما باید در این حالت پرده مغز هم برای تخلیه خون باز شود.
در خونریزی های داخل پارانشیم مغز که بیمار در حالت کما است و کاهش سطح هوشیاری را تجربه می‌کند، نیاز به جراحی است.
عمل خونریزی مغزی چند ساعت طول می‌کشد؟
به‌طور کلی روند عمل خونریزی مغزی شامل انجام بیهوشی، جداسازی پوست سر، جدا کردن استخوان در ناحیه مورد نظر، دسترسی به محل خونریزی از کوتاه‌ترین مسیر با میکروسکوپ، اقدام به تخلیه خون (هماتوم مغزی) و در انتهای کار، ترمیم پرده مغز، استخوان و پوست سر می‌شود.
تمامی این کار‌ها ممکن است گاهی بیشتر از ۱۲ ساعت طول بکشد و در تمام مدت بیمار باید در بیهوشی کامل باشد. مدت زمان به هوش آمدن از ۴۵ دقیقه الی یک ساعت است که در طی آن بیمار در اتاق ریکاوری به‌سر می‌برد.
خونریزی چگونه جذب می‌شود؟
پس از خونریزی مغزی با این‌که شانس زنده ماندن در خونریزی‌های با وسعت زیاد بسیار کم است، اگر بیمار جان سالم به در برد، دوره نقاهت چند ماهی طول می‌کشد.
می‌توان برای کاهش التهاب اطراف ناحیه خونریزی از دارو‌های مختلف استفاده کرد تا فشار خون در حالت مطلوب قرار گیرد و بیمار دچار رعشه نشود. معمولا بیمارانی که به هوش هستند باید از مسکن استفاده کنند.
در طی دوران نقاهت و به مرور زمان بعضی از بیماران با تمرینات فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی می‌توانند تا حدی توانایی‌های خود را به‌دست بیاورند اما بیشتر قربانیان خونریزی مغزی برای تمام عمر دچار مشکل ضعف، رعشه، سردرد، اختلال حافظه، اختلال بینایی، شنوایی و لامسه خواهند بود.
چه داروهایی باعث خونریزی مغزی می‌شود؟
داروها همان‌قدر که در کنترل بیماری‌ها به بیماران کمک می‌کنند، می‌توانند در صورت تداخل با یکدیگر یا مصرف بی رویه و غلط، مشکلات زیادی را به همراه داشته باشند که عبارتند از:
در خونریزی‌های مغزی یکی از علل مهم مصرف دارو‌های رقیق کننده خون (مانند کومادین و وارفارین) است که سبب می‌شود شریان‌های مغزی پاره شود و خونریزی مغزی اتفاق بیفتد.
بعضی دارو‌های تجویزی هم که ایجاد فشار خون بالا کنند، می‌توانند موجب خونریزی مغزی شوند.
مصرف کوکائین و مواد مخدر هم می‌تواند به علت ضعیف کردن دیواره رگ‌ها سبب خونریزی مغزی شود.
جلوگیری از خونریزی مغزی
از آنجایی که بسیاری از موارد خونریزی مغزی ناشی از صدمات است، مهم است که اقدامات احتیاطی مانند استفاده از کلاه ایمنی در هنگام دوچرخه یا موتور سیکلت سواری انجام شود. بسیاری از علل خونریزی مغزی به علت آسیب مغزی است. در نتیجه، مهم است که مردم از مغز خود محافظت کنند.
افرادی که دچار خونریزی مغزی یا سکته مغزی می‌شوند بیشتر احتمال دارد که در آینده دچار خونریزی مجدد در مغز شوند. تغییر شیوه زندگی می‌تواند به فرد کمک کند تا خطر این مورد را پایین بیاورد یا از وقوع رویداد جلوگیری کند.
افراد مبتلا به فشار خون بالا نیاز به نگه داشتن و کنترل فشار خون خود دارند. فشار خون بالا علت اصلی سکته مغزی است و در بسیاری از موارد می‌توان از آن اجتناب کرد. همچنین برای جلوگیری از خونریزی مغزی، اجتناب از سیگار کشیدن مهم است. سیگار کشیدن یک عامل خطر بزرگ سکته مغزی است. نیکوتین و دی اکسید کربن باعث آسیب به سیستم قلبی عروقی می‌شوند.
افراد مبتلا به دیابت باید سطح قند خون خود را کنترل کنند. بسیاری از افراد مبتلا به دیابت همچنین دارای فشار خون بالا و کلسترول و اضافه وزن هستند که همه عوامل خطر سکته مغزی محسوب می‌شوند. رژیم غذایی و ورزش کافی و مناسب می‌توانند باعث کاهش خطرخونریزی مغزی شوند.
علاوه بر موارد بالا، افراد باید تلاش کنند غذاهایی را که سلامت قلب و مغز را بهبود می‌بخشد، مصرف کنند. غذاهایی با چربی اشباع، چربی ترانس و کلسترول بالا می‌توانند سطح کلسترول خون را افزایش دهند. رژیم های غذایی با کالری بالا نیز می‌توانند به چاقی منجر شوند. وزن بیش از حد بدن می‌تواند به افزایش فشار خون، دیابت، بیماری‌های قلبی و سکته کمک کند.