در هفته گذشته یازده مقاله از پژوهشگران ایرانی ریترکت شدند. چرا؟ نمی‌دانیم.
به گزارش ایسنا، در هفته گذشته طی دو روز، یازده مقاله از پژوهشگران ایرانی ریترکت شدند! در بیانیه ریترکشن این مقالات عنوان شده است که مجله شواهدی در مورد دستکاری فرآیند بررسی همتایان (peer review) دریافت کرده و طبق توافق بین سردبیر مجله، نویسنده مسئول مقاله و انتشارات وایلی (Wiley)، این مقاله‌ها ریترکت شده‌اند و بر همین اساس نتایج گزارش‌شده در مقالات قابل اعتماد نیستند.
همه این مقالات در مجله «Health Science Reports» که زیر مجموعه انتشارات وایلی (Wiley) است، منتشر شده بودند. این مجله، یک مجله بین‌المللی و با دسترسی آزاد است که مطالعات انجام‌شده در همه رشته‌های علوم پزشکی و بهداشت را منتشر می‌کند. این مجله دارای ایمپکت فاکتور یا ضریب تاثیر ۲ است و ۴ نفر از هیئت تحریریه (Editorial Board) آن، ایرانی هستند.
نام برخی از پژوهشگران در این یازده مقاله تکرار شده است. همچنین نویسنده مسئول در ۱۰ مقاله از این ۱۱ مقاله، یک نفر بوده است و تقریبا همه این مقالات ریترکت‌شده، مقاله مروری بودند.
در این مقالات همکاری‌های بین دانشگاهی و بین‌المللی وجود داشته است؛ به طوری که تنها در یک مقاله پژوهشگرانی از دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، خلخال، اسفراین، کرمانشاه، شیراز و اردبیل حضور داشته‌اند. در مقاله دیگری نیز پژوهشگرانی از دانشگاه علوم پزشکی تهران، زابل، تبریز، خلخال و دانشگاه آزاد اسلامی مشارکت داشتند. همچنین در برخی از این مقالات همکاری بین‌المللی با پژوهشگرانی از غنا، برزیل، فرانسه و ... نیز وجود داشته است.
مخالفت نویسنده مسئول با ریترکت شدن مقالات
با وجود این‌که در بیانیه ریترکت این ۱۱ مقاله ریترکت شده از توافق بین مجله، ناشر و نویسنده مسئول برای ریترکت صحبت شده است، ولی نویسنده مسئول این مقالات در فضای مجازی عنوان کرده که چنین توافقی را تایید نمی‌کند و عنوان می‌کند که مخالف ریترکت مقاله بوده است، ولی مخالفت نویسنده مانعی برای ریترکت شدن مقاله نیست. در بسیاری از بیانیه‌های ریترکت، مخالفت نویسنده با ریترکت شدن مقالات درج می‌شود، ولی در بیانیه ریترکت این مقالات اشاره‌ای به مخالفت نویسنده مسئول نشده است.
بر اساس شیوه‌نامه ریترکشن یا بازپس‌گیری مقالات در کمیته اخلاق نشر (COPE)؛ «در صورت امکان، ویراستاران مجله باید با نویسندگان مذاکره کنند و سعی کنند روی شکلی از جمله‌بندی به توافق برسند که برای خوانندگان روشن و آموزنده باشد و برای همه طرف‌ها قابل قبول باشد. با این حال، مذاکرات طولانی نباید به طور غیرمنطقی بازپس‌گیری را به تأخیر بیندازد و ویراستاران باید بازپس‌گیری‌ها را منتشر کنند، حتی اگر به اجماع نرسیده باشند». همچنین کمیته اخلاق نشر تاکید دارد که ریترکت کردن باید بی‌درنگ اتفاق بیفتد تا اثرات مضر آن به حداقل برسد.
این نویسندگان در فضای مجازی عنوان کرده‌اند که خواستار ارائه شواهد و مدارکی به مجله بودند، ولی مجله پاسخی به آن‌ها نداده است.
همکاری ناشران بزرگ برای یافتن مقالات جعلی
در ماه‌های اخیر، ناشران بین‌المللی تلاش‌های جدیدی را برای مقابله با سوءرفتارهای علمی شروع کرده‌اند و ممکن است این ریترکشن و بازپس‌گیری یکباره مقالات ناشی از تغییر سیاست‌ها و استفاده ناشران علمی برای یافتن تقلب‌های علمی باشد. البته نویسنده مسئول این مقالات، در فضای مجازی انجام هرگونه تقلبی را رد کرده است.
سال گذشته میلادی، انجمن بین‌المللی ناشران علمی، فنی و پزشکی (STM) به نمایندگی از ۱۲۰ ناشر از جمله الزویر، تیلور اند فرانسیس، وایلی، اسپرینگر نیچر و ... پروژه‌ای به نام «Integrity Hub» را برای توسعه ابزارهای جدید برای مقابله با تقلب‌های علمی و حفظ یکپارچگی علم کلید زدند.
ناشرانی که در Integrity Hub ثبت‌نام کرده‌اند می‌توانند یک مقاله را در یک ابزار مبتنی بر فضای ابری آپلود کنند و این ابزار آن مقاله را برای یافتن نشانه‌هایی از کلاهبرداری احتمالی مانند تصاویر دستکاری‌شده و شباهت با مقالاتی که پیش از این تولید آن‌ها به کارخانه‌های مقاله‌سازی مرتبط شده بود، اسکن می‌کند. عنوان شده است که در آینده این ابزار، توسعه بیشتری خواهد یافت.
در مورد جزییات چگونگی عملکرد Integrity Hub اطلاعات زیادی در دسترس نیست و STM اطلاعات زیادی در مورد روش‌های تشخیصی آن فاش نمی‌کند تا از سرنخ دادن به کارخانه‌های مقاله‌سازی جلوگیری کند. به گفته یکی از مسئولان این پروژه در این بین کمی مسابقه تسلیحاتی وجود دارد.
البته باید به این نکته اشاره کرد که انجمن بین‌المللی ناشران علمی، فنی و پزشکی (STM) هنوز ارقامی در مورد دقت یا میزان مثبت کاذب این ابزار تولید نکرده است، چرا که این پروژه بسیار جدید است و نتایج به‌دست آمده از این ابزار کشف مقالات جعلی، هنوز باید توسط بازبینان ماهر، تایید شود.
همچنین STM در حال توسعه یک سیستم جداگانه است که می‌تواند ناشران مختلف را برای ارسال چندگانه مقاله از کارخانه‌های مقاله‌سازی نیز اسکن کند. زمانی که ارسال مقالات تکراری مشاهده می‌شود، این ابزار یک اعلان برای مدیران و ویراستاران مجله ارسال می‌کند تا بتوانند این موضوع را بررسی کنند. این ابزار در سال جاری میلادی به صورت آزمایشی اجرا می‌شود.
شیوه‌نامه کمیته اخلاق نشر نیز در ماه‌های اخیر به‌روزرسانی شده است. پیش از این، کمیته اخلاق نشر مجلات را تشویق می‌کرد تا از نویسندگان هر مقاله مشکوک، اطلاعات بیشتری بخواهند، ولی در شیوه‌نامه جدید عنوان شده که ناشران ممکن است تصمیم بگیرند که یک دسته از مقالاتی که مشکوک به تولید در کارخانه‌های مقاله‌سازی هستند را رد کنند و یا آن‌ها را ریترکت کنند. به همین دلیل ممکن است ریترکشن جمعی این یازده مقاله، ناشی از تغییر رویکرد کمیته اخلاق نشر باشد.
سابقه منفی پژوهشگران ایرانی در مقاله‌های ریترکت‌شده
در سال ۱۳۹۵، انتشارات «الزویر» ۲۶ مقاله نویسندگان ایرانی را به دلیل تقلب در داوری از مجلات خود حذف کرد. «نیچر» نیز در همان سال ۵۸ مقاله نویسندگان ایرانی را به خاطر جعل علمی و دستکاری نویسندگان، تعلیق کرد. همان زمان عنوان شد که در تهیه این ۵۸ مقاله، ۳۹۸ محقق وزارت علوم، وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی دست داشتند.
بر اساس آمار مقالات ریترکت‌شده که اول اسفندماه ۱۴۰۰ در پنجاه و پنجمین اجلاس معاونان پژوهش و فناوری دانشگاه‌ها و رؤسای پژوهشگاهی سراسر کشور، ارائه شد؛ ایران تا سال ۲۰۲۲ میلادی از نظر تعداد مقالات ریترکت‌شده، در دنیا رتبه هشتم را پس از کشورهای چین، آمریکا، انگلستان، هند، ژاپن، آلمان و کانادا داشته است.
همچنین بر اساس این آمار؛ نسبت مقالات ریترکت‌شده در هر ۱۰ هزار مقاله نشان می‌دهد که ایران در رتبه دوم پس از چین قرار دارد و از هر ۱۰ هزار مقاله منتشرشده در ایران، ۱۱.۵۸ مقاله، ریترکت شده است.
در گزارشی که در اکتبر ۲۰۱۸ ( آبان ۱۳۹۷) در نشریه ساینس منتشر شده، عنوان شد که در معیار نسبت تعداد مقالات ریترکت‌شده به ازای مقالات منتشر شده، ایران جایگاه اول را در بین کشورهای جهان دارد.
در دنیا نگرانی‌ها برای افزایش مقاله‌های جعلی افزایش یافته است و همین نگرانی‌ها باعث شده ناشران بین‌المللی در یک حرکت جمعی کارخانه‌های مقاله‌سازی را زیر ذره‌بین قرار دهند. حساس شدن ناشران بین‌المللی به مقالات جعلی و تخلف‌های علمی، تنها مختص مقالات پژوهشگران ایرانی نیست؛ برای نمونه در روزهای اخیر 37 مقاله یک مجله از انتشارات sage به دلیل مشکل در داوری، به یکباره ریترکت شدند که از بین این 37 مقاله تنها دو مقاله برای پژوهشگران ایرانی بود و در بین آن‌ها مقالاتی از پژوهشگران پاکستان، هند و عربستان وجود داشت.
متاسفانه کمتر کسی وجود دارد که مصادیق کارخانه‌های مقاله‌سازی ایرانی را در سطح شهرها و فضای مجازی ندیده باشد و با توجه به حساسیت جدید ناشران بین‌المللی نسبت به این موضوع باید مسئولان جدی‌تر به این موضوع توجه داشته باشند.
هنوز جزئیاتی از این‌که چرا این ۱۱ مقاله به یکباره ریترکت شده‌اند، در دسترس نیست و نویسندگان مقالات، نسبت به اقدام این مجله معترض هستند. ریترکت شدن مقالات یک مجله برای مجله و ناشر نیز اهمیت زیادی دارد و به همین دلیل مجلات نیز این موضوع را با دقت مورد بررسی قرار می‌دهند، ولی در صورتی که نویسندگان این مقالات مستنداتی مبنی بر عدم تخلف داشته باشند، برای مجله عواقبی به همراه خواهد داشت.
آیا تجربه پیشین ریترکت یکباره ۲۶ و ۵۸ مقاله در سال ۱۳۹۵، در حال تکرار شدن است؟ پاسخ این است که نمی‌دانیم. ولی باید از بحث و گفتگوی بیشتر در مورد موضوعات مرتبط با اخلاق پژوهش استقبال کنیم تا در سطح ملی و بین‌المللی به دستاوردهای پژوهشگرانی که بدون چشم‌داشت و با وجود مشکلات بسیار در راه پیش‌برد علم قدم بر می‌دارند، خدشه‌ای وارد نشود.